Arti islam, objektet e kultit , medresetë, spitalet, kuzhinat publike, që është jeta e njeriut e organizuar rreth tyre. Ndërsa dizajnon kompozime, vendoset identiteti në qendër të projektit. Projekton të gjitha elementet arkitekturore brenda kufijve,bazuar në dy cilësitë që e bëjnë ekzistencën të bekuar.
Prandaj, hapësira jonë shpirtërore, e cila përfshin ndërtimin e mishit dhe kockës sonë, ka nevojë për një prekje të kujdesshme arkitekturore. Ky vend, i quajtur shpirt, ekziston si një përshtypje në sy, një ndjenjë në zemër dhe një gjurmë në univers. Dhe të gjitha prekjet rreth tij i bëjnë vendet e largëta më afër, si ura që lehtësojnë. Disa sigurojnë ribashkimin e zemrave të largëta dhe disa afrojnë humnerën e ideve kontradiktore me hapa të vendosur.
Është gjithashtu e nevojshme të dëgjohet stili i arkitekturës islame, i cili prek me mjeshtëri formën, përshkrimin dhe dekorimin. Ndërsa minaret këndojnë Teuhidin, dyert prej guri flasin për përkatësinë e universit. Nga njëra anë, ajo pëshpërit për dobësinë e ekzistencës trupore dhe fuqinë e përulësisë që rikthen njerëzimin.
Duhet menduar se si arkitektura islame, e cila ndryshon sipas gjeografisë, racës, kulturës dhe moshës, por është manifestim i unitetit, adhurimit dhe humanizmit në secilin, bazohet në të njëjtin frymëzim.
Më pas, brenda këtij krijimi artistik dhe duke ecur në të njëjtin ritëm me të, mendja duhet të bëjë një pyetje. Si mund të anashkalohet sekreti i ndërtimit të kujdesshëm të gurëve, tullave, drurit, rrugëve gjeniale dhe poezive në ndërtimin e shpirtit? Shpirti është sekreti i Zotit. Ashtu si të gjitha njohuritë e fshehta, të gjitha të panjohurat e shpirtit, të gjitha palosjet që e bëjnë mendjen të pamjaftueshme, janë të fshehura në praninë e Tij. Por nga ana tjetër, është ndjenja më e fuqishme që Allahu i Madhëruar ia përmendi Ademit a.s., e cila është edhe më afër se damari ynë i qafës. Trupi nuk ka fjalë për dhimbje, gëzim, pikëllim, mall dhe dashuri. Ajo që e bën shpirtin kaq dominues në ekzistencë është shenja e fuqisë së asaj që na zbulohet nga vena e qafës. Natyrisht, për ta bërë shpirtin të buzëqeshë në jetën e përtejme, është e nevojshme ta adhurojmë atë në këtë botë. Lajmi i mirë është se; Sistemi hyjnor, ku syri mbetet pasiv dhe mendja është e mbërthyer në kufij, por që ne e perceptojmë me besim, është zona me të cilën shpirti është më i njohur. Çfarë lloj adhurimi mund të bëhet vetëm me trupin dhe mendjen?
Ndërsa të gjitha këto përfshihen në veprim, a nuk është shpirti sundimtari i tyre? A vazhdon njeriu me lirinë e trupit individual gjatë sexhdes? A nuk është shpirti më i etur për të bërë sexhde? Prandaj, feja e Allahut xh.sh. që i krijon shpirtrat dhe i zotëron ata, na ka dhënë çelësin e vetëm të arkitekturës së shpirtit. Të lexosh Kur’anin me kuptime, jo me rreshta, dhe të ecësh në rrugën e urdhëruar pa e ndarë në korsi dhe pa e harxhuar në ndarje, do të thotë t’i besosh themelet e shpirtit në një tokë të palëkundur. Pastaj, është e nevojshme të merren të gjitha bekimet për t’u ngritur gjithnjë e më lart.
Për të dekoruar dhomat dhe muret e shpirtit me mirësinë, është e nevojshme të duash, të japësh dhe të jesh një dorë për gjërat e krijuara.
Është e nevojshme të thellohesh në thellësitë e Islamit dhe të frymëzohesh nga drita e diturisë për të ndriçuar ndërtimin e shpirtit. Atëherë njeriu duhet ta mbajë çatinë e shpirtit të fortë kundër shiut dhe të ftohtit. Një besim i tillë duhet të arrihet deri në vetëdijen se kërkohet një kornizë besimi që mund të mposht mëkatet, haramet dhe të gjitha sulmet që do të dëmtojnë adhurimin. Ajo duhet të jetë mjaft e fortë për t’i rezistuar çdo tiranie, dhe në të njëjtën kohë, duhet të jetë mjaft artistike dhe e sjellshme për të ftuar shikuesin në këtë dashuri për besimin. Arkitektura e çdo shpirti është monolit nga themeli në çati;
Por ata duhet të dallohen nga njëri-tjetri nga prekjet e personalitetit në detaje. Disa prej tyre duhet të rrethohen nga oborre të mëdha, në mënyrë që buzëqeshjet e shumë jetimëve dhe streha e sigurt e shumë nevojtarëve të mbahen brenda. Në disa prej tyre, me fytyrë të mbështetur nga harqe, qemere dhe portikë, duhet të mirëpresë dhe t’i thërrasë kalimtarët në dashurinë e besimit.
Nuk ka pasur kurrë një qenie njerëzore me shpirt të ndarë nga Allahu.
A është e mundur të imagjinohet një zbukurim shpirtëror pa Muhamedin a.s.? A mund të krijohet themel pa Kur’an, apo një hapësirë e brendshme paqësore pa asnjë besim? Injorimi i Islamit në arkitekturën e shpirtit nuk është i ndryshëm nga ndërtimi i tasave të padukshme që do të shkatërrohen.
Shtëpitë e zbukuruara të shpirtrave pa islam janë prej xhami, muret e trupit të tyre janë prej rëre të imët dhe stafi i kuzhinës prej degësh shelgu.
Dekorimi i tij përbëhet nga kënaqësitë e liga dhe rrëfimi i tij përbëhet nga dëshirat e kësaj bote. Arkitektura shpirtërore duhet të ushqehet nga minerali i “adhurimit dhe humanizmit” që është gdhendur në çdo grimcë të vetme, nga themeli deri në çati, nga brenda në jashtë, nga elementët e ndërtimit te dekorimi, ashtu si në arkitekturën e xhamive, dhe medreseve!
